ASAL USUL JENENG NGANGUK

Sunan Kudus ing bebrayan misuwur minangka tokoh kang nggadhahi kasekten linuwih katon kaya cempaka sawakul. Sunan Kudus uga kalebu guru agama lan uga salah sijine ulama ing tlatah Kudus. Panjenengane wasis ing babagan ilmu agama Islam, mligine tauhid, khadist, tafsir, sastra, mantiq, mula sunan Kudus kagungan peparab “Waliyul Ilmi.”

Ana ing sawijining dina, nailka sunan Kudus tindak kaji lan mapan ing sawetara wektu ing tanah Arab. Ing kono sunan Kudus kenging penyakit kudhis, saengga kathah kanca lan pawongan Arab sami ngina dhateng sunan Kudus. Sawise iku, negara Arab dumadakan sumebar wabah penyakit, sakabehing cara lan upaya wis kausahakake kanggo mbrastha penyakit mau nanging ora bisa. Ing pungkasane amir negara Arab, nganakake sayembara sapa kang bisa mbrastha wabah penyakit ing negara Arab bakal diaturi bebungah arupa dhuwit lan mas-masan. Akeh wong kang padha nyoba, nanging ora ana kang bisa kasil. Ing pungkasane sunan Kudus, kersa paring pitulungan badhr mbrastha wabah penyakit mau. Nalika amir negara Arab takon mrang sunan Kudus “Karo apa anggonmu bakal mbrastha penyakit kang wus sumebar ing kene?” sunan Kudus mangsuli “Kanthi donga.” Amir Arab nggeguyu sajak nyepelekake kaya Beras wutah arang bali menyang takere, “Ing kene iki akeh wong kang ahli donga lan ahli dzikir, nanging meksa ora bisa mbrastha penyakit mau, apa kowe ya bisa?” sunan Kudus mangsuli, “Sakabehing wong kang ndonga mau ora ikhlas amarga panjenengan maringi iming-iming bebungah kang awujud bandha donya kang ndadekake donga mau ora bisa disembadani dening Gusti Allah.” Sawise ngendikan mengkono, sunan Kudus banjur ndedonga kanthi ikhlas lan khusuk, nyuwun supaya wabah penyakit bisa ilang ing bumi tanah Arab. Ing pungkasane sakabehing kawula kang nandang wabah penyakit bisa waras lan wabah penyakit ing negara Arab iku bisa ilang.

Amarga saka jasane sunan Kudus mau, amir saka negara Arab paring bebungah utawa hadhiyah, nanging sunan Kudus ora kersa nampa bebungah mau. Merga miturut Sunan Kudus, Dudu sanak dudu kadang, yen mati melu kelangan. Sunan Kudus namung nyuwun sela kanggo kenang-kenangan kang bakal dienggo tetenger nalika ngedegake mesjid ing Kudus tembene. Ing pungkasane sawise nampa watu iku, sunan Kudus banjur kondur menyang kudus. Sadurunge sunan Kudus dadi pemimpin ing kudus, ana salah sijining ulama kang misuwur yaiku Kyai Telingsing. Kyai Telingsing wis wiwit sepuh yuswane mula banjur pengen golek ganti kanggo nyebarake agama Islam ing Kudus. Sawijining dina, Kyai Telingsing jumeneng karo ingak-inguk kiwa lan tengen, dumadakan sunan Kudus miyos papan kono sisih kiwa. Miturut Kyai Telingsing, sunan Kudus iku trep kanggo ngganti panjenengane. Sunan Kudus banjur dipasrahi kekuwasaan yasa mesjid. Mula pungkasane papan pepanggihane Kyai Telingsing karo sunan Kudus mau banjur dijenengake desa “Nganguk.” Jeneng iku dijupuk saka tembung “ingak-inguk” lan mesjid kang dibangun mau diarani “Mesjid Nganguk Wali.”

Sumber: Ngudi Wasis Basa Jawi Kelas VIII Semester I

PANDHAWA LIMA

Pandhawa lima iku turunane  Prabu Pandhu Dewanata kang dadi raja ing Astina. Asmane Pandhawa lima urut tuwa yaiku Puntadewa, Werkudara, Arjuna, Nakula, lan Sadewa. Garwane Prabu Pandhu Dewanata ana loro yaiku kang sepisan asmane Dewi Kunthi Talibrata kang nglairake Puntadewa, Werkudara, lan Arjuna. Dene garwa sijine asma Dewi Madrim kang nglairake Nakula lan Sadewa. Nalika mudha, Pandhu disepatani dening  dewa, bakal mati yen nyenggol garwane, mula banjur tapa ing alas ditutake garwane. Laire pandhawa lima  diterangake ing andharan ngisor iki.

Sejatine, Puntadewa iku putrane Bathara Dharma kang manunggalake rasa karo Dewi Kunthi kang mateg dayane Aji Adityahredaya. Mula saka iku Puntadewa uga diarani Darmakusuma. Watake jujur, salawase urip ora tau ngapusi, dhemen tetulung marang sing mbutuhake, lan wicaksana. Asma liyane Puntadewa yaiku Yudhistira lan  Pandhu Putra.

Putra kaping loro asma Werkudara. Werkudara uga sinebut Satria Panenggak Pandhawa. Ramane asma Bathara Bayu dewaning angin. Kacarita nalika lair, Werkudara kabungkus ari-ari sing ora bisa dipecahake nganggo gaman apa bae. Bungkusan mau bisa pecah sawise diidak gajah sing aran Gajah Sena, mula saka iku Werkudara uga sinebut kanthi aran Bima Sena lan  Bayu Putra. Kasatriane ing Jodipati. Kawentar sekti mandraguna kagungan Kuku Pancanaka lan Gada Rujakpolo.

Satria Panengah Pandhawa asma Arjuna, putrane Dewi Kunthi kang mateg aji Adityahredawa karo Bathara Indra. Kasatriane ing Madukara. Arjuna kondhang bagus rupane lan sekti mandraguna. Kagungan sanjata Panah Pasopati. Arjuna uga kerep sinebut Janaka, Indra Putra, Pandhu Putra, Permadi, Dananjaya, lan liya-liyane.

Sabanjure Pandhawa sing angka papat lan lima yaiku Nakula lan Sadewa. Bocoh loro iki putra kembar kang lair saka Dewi Madrim. Ramane dewa kembar asmane Bathara Aswan lan Bathara Aswin (dewane tabib). Nalika isih cilik, Nakula arane Pinten lan Sadewa arane Tangsen. Wiwit bayi Nakula lan Sadewa ditinggal mati dening Dewi Madrim kang bela pati marang garwane sing wis seda. Sanajan bocah lola nanging Dewi Kunthi kersa ngopeni bocah loro mau kaya putrane dhewe. Puntadewa, Bima, Arjuna, Nakula, lan Sadewa kawentar sinebut Pandhawa Lima. Pandhawa dadi mungsuh bebuyutane Kurawa nganti dumadi perang Bharatayuda Jayabinangun.

DUMADINE KUTHA AJIBARANG

Rikala samana ana salah sawijining kadipaten ing Keraton Pajajaran sing jenenge kadipaten Galuh Pakuwon. Adipatine asmane Munding Wilis. Adipati Munding Wilis duwe garwa sing lagi mbobot. Garwane sing lagi mbobot ngidam kepengin dahar daging kijang sing sikile putih. Saka panjaluke garwane mau, adipati Munding Wilis  lunga golet kijang sing sikile putih maring alas. Budhale maring alas mau didherekake para punggawane. Adipati Munding Wilis olehe lunga nunggang jaran sing jenenge Dawuk Mruyung. Nggone lunga golet kijang wis direwangi mubeng-mubeng alas, nanging ora nemu neng ngendi anane kijang sikil putih mau.

Wusanane Adipati Munding Wilis serombongan mau milih  bali maring kadipaten Galuh pakuwon. Neng tengah dalan bali sekang golet kijang, rombongane adipati Munding Wilis ngliwati salah sijining desa sing dienggo sarange pembegal. Adipati serombongane dibegal dening Abu Lawang lan kanca-kancane. Kabeh banda dunyane dijaluk tanpa keri siji-sijia. Bubar dibegal kabeh bandane, Adipati Munding Wilis dikongkon bali mlaku dening Abu Lawang. Satekane Adipati Munding Wilis ing kadipaten Galuh Pakuwon, sang adipati olih kabar bungah  menawa garwane wis nglairake putra sing bagus rupane. Lan nduweni belong utawa toh wisnu ing lengen tengene.

Ananging selang patang dina kabar apik mau gumanti dadi kadadean sing gawe ati sedhih. Abu Lawang segerombolane nyerang kadipaten Galuh Pakuwon, umah-umah dibakar kabehan. Kadipaten uga melu dibakar kabeh. Adipati Munding Wilis lan garwane dislametake dening abdi dalem kadipaten. Nanging putrane sang adipati ora bisa slamet. Putrane adipati banjur digawa dening Abu Lawang lan diangkat dadi anakke.

LABUH LABETE JATHAYU LAN WADYABALA WANARA

Rajane peksi yaiku Jathayu, mitra cakete Prabu Dasarata (ramane Dewi Sinta). Bareng weruh Dewi Sinta dicidra dening Rahwana, dheweke enggal mitulungi. Jathayu mabur ing nggegana ngrebut Sinta saka tangane Rahwana, dedreg undreg-undregan, silih ungkih rebutan Sinta ing nggegana. Emane, Jathayu kalindhih, ditatoni lan diajar dening Rahwana, nganthi swiwi kiwane sengkleh lan tugel. Rahwana bablas mlayu gegana angglandhang Dewi Sinta kang tyerus sesambat tangis.

Tumekane negara Alengka, Sintha dipameri kaendhahane Kraton Alengka Diraja kang sarwa kemelap, warna-warni rerenggan saka mas, inten lan berlian. Ananging dewi Sinta ora gumun lan ora kengguh, Rahwana bola-bali ngerih-rih sarta nglipur Sinta supaya gelem digarwa, nanging Sinta ora bisa nglalekake prasetyane marang Rama. Rahwana kuciwa banjung ngutus Trijata supaya ngereh-reh atine Sinta.

Ing satengahe alas banjur Rama bali menyang papan nalika ninggal Dewi Sinta. Tekan papan panggonane, Sinta ora ana. Rama nemokake kembang, cundhuk mentul lan panganggone Sinta pating pececer. Banjur Rama lan Lasmana nggolekki Sinta ning ora ketemu. Rama nesu banget nganti jagad sak isine arep dijungkir walik.

Nalika nggolekki Dewi Sinta, banjur Rama lan Lesmana ketemu dening Jathayu kang lagi megap-megap ing tengah alas banjur crita yen Sinta diboyong dening Rahwana menyang Ngalengka. Durung rampung anggone crita Jathayu banjur mati. Rama lan Lasmana nerusake lumakune.

Nalika ing tengah alas dheweke ketemu dening rajane wanara yaiku Narpati Sugriwa. Sugriwa gelem menehi pambiyantu Rama kanggo nggoleki Sinta anggere dheweke njaluk direwangi kanggo nglawan kangmase Subali. Sugriwa ditudhung saka negara Kiskendha, banjur negarane direbut dening Subali. Merga kuwi dheweke pengin njaluk bali negarane maneh. Merga direwangi dening Rama banjur Sugriwa isa bali ngrebut negarane lan ngalahake Subali.

Ing negara Kiskendha ana wanara kang sakti mandraguna, wicaksana lan trampil kang arane Anoman. Rewanda putih iki banjur mbiyantu Rama kanggo ngrebut Dewi Sinta saka Rahwana. Banjur anoman lan wadyabala wanara liyane mlebu metu alas nggoleki Dewi Sinta. Ing tengah dalan dheweke ketemu dening peksi Sampati (sedulure Jathayu). Sampati nyritaake yen dheweke weruh Rahwana nggawa Sinta menyang Ngalengka. Banjur Sampati menehi ngerti dalan menyang Negari Ngalengka.

Satekane Ngalengka Anoman banjur mlebu menyang Taman Soka lan ketemu dening Dewi Sinta. Anoman banjur crita yen dheweke kuwi utusane Rama. Ning apese Anoman konangan dening Rahwana. Anoman banjur diukum obong. Merga Anoman kuwi sekti mandraguna dheweke ora kobong lan sing kobong namung buntute. Banjur Amonan ngipat-ngipatke buntute neng sakubenging Negari Ngalengka nganti dadi kobong gedhe.

Kapethik saka : Crita Ayu Sinta lan Raden Rama

JAKA TINGKIR

Jeneng asline yaiku Mas Karebet, putra saka Ki Ageng Pengging. Jeneng mau, asale saka bapakke nanggap wayang beber ngepasi laire Jaka Tingkir. Nalika Mas Karebet umur sepuluh taun, Ki Ageng Pengging diukum pati, merga dituduh mbrontak saka Kesultanan Demak. Ora sawetara suwe ibune uga seda. Banjur Mas Karebet dipek anak dening Nyi Ageng Tingkir. Dheweke pamit marang Nyi Ageng Tingkir saperlu meguru.

Jaka Tingkir     : “Nyi, kula sampun gadhah tekad menawi ajeng meguru lan nyinau ilmu agama”.

Nyi Ageng      : “Apa kowe pancen wes mantep karo apa sing bakal kok lakoni..”

Jaka Tingkir     : “Nggih Nyi. Kula sampun mantep lahir batin.”

Nyi Ageng     : “Yowis nek kuwi pancen sing mbok karepake. Aku gur isa nyangoni donga.”.

Jaka Tingkir     : “Nggih Nyi. Matursuwun sanget.”

             Dheweke meguru marang Sunan Kalijaga, banjur meguru maneh menyang Ki Ageng Sela. Dening Ki Ageng Sela, diaku anak lan digandeng sedulurke karo putu-putune yaiku Ki Juru Martani, Ki Ageng Pemanahan Lan Ki Panjawi. Jaka Tingkir lunga menyang Kasultanan Demak Bintoro. Ing Demak, dheweke mangggon ing omahe Kyai Gandamustaka (pamane Jaka Tingkir) kang dadi lurah ganjur (ngurusi mesjid). Dening Sultan Trenggana, Tingkir diangkat dadi lurah wiratamtama.

            Ing sawijining dina, Kesultanan Demak nganakake sayembara milih prajurit. Tingkir kang diutus mbiji. Ana salah sijining calon prajurit kang rupane ala senengane pamer lan umuk, arane Dadungawuk.

Jaka Tingkir     : “ Sapa jenengmu? Kok koyone nduwe kasektian kang luwih tinimbang liyane.”

Dadungawuk : “ Aku Dadunggawuk. Pancen aku iki sekti. Urung ana sing bisa ngalahke aku.”

Jaka Tingki    : “ Apa iya ngono?? Aku ora seneng nak ana calon prajurit sing kayak kowe.

                            Pamer karo umuk.”

Dadungawuk  : “ Aku ora pamer, pancen kuwi kasunyatane.”

Jaka Tingkir           : “ Yoh, nek pancen ngono, saiki kowe tanding karo aku. Sapa sing menang kuwi sing paling sekti.”

Jaka Tingkir kang ora seneng marang calon prajurit iku banjur nguji kasektene, tanpa dinyana, Dadungawuk tiwas sanalika. Marga saka prastawa iku, Tingkir banjur ditundung saka Demak.

Jaka Tingkir banjur meguru marang  Ki Ageng Banyubiru. Ora let suwe Ki Ageng Banyubiru menehi lemah kanggo Jaka Tingkir.

Ki Ageng Banyubiru    : “Jaka,aku nduwe barang kang isa gawe kowe ketampa maneh ana ing Kesultanan Demak.”

Jaka Tingkir                 : “Barang menapa Ki?’

Ki Ageng Banyubiru : ‘Lemah. Gawanen menyang Demak. Kowe mengko bakal ngerti dhewe Kesaktiane kanggo napa. Kowe mengko uga dikancani muridku Kanca,                Wila, lan Wuragil.”

Jaka Tingkir                 : “Nggih. Matursuwun Ki. Nyuwun pangestunipun.’

Ki Ageng Banyubiru   : “Iyo.ati-ati.”

            Rombongane Jaka Tingkir ngliwati kali Kedung Srengenge nganggo getek Kyai Tambak Boyo. Ing tengahing kali, rombongane Jaka Tingkir dicegat siluman baya. Kekarone adu kasekten, baya-baya padha kalah, banjur aweh pambiyantu marang rombongane Jaka Tingkir nganti tekan sebrange kali.

            Tumekane ing Demak, Jaka Tingkir ngeculake kebo kang wis dileboni lemah ana kupinge lan digiring menyang lapangan. Kebo mau ngamuk ora karuan. Lan ora ana kang bisa ngadepi polahe. Sultan Trenggana kelingan marang kasektene Jaka Tingkir, lan ngutus prajurit supaya Jaka Tingkir bisa ngrampungi ontran-ontran mau.

 Sultan Trenggono       : “Prajurit, golekana sing jenenge Jaka Tingkir supaya isa ngalahake kebo

                                      sing lagi ngamuk ana ing Demak iki.”

Prajurit                                    : “Nggih Sultan. Nanging wonten pundi kula saged madosi?”

Sultan Trenggono        : “ Pokoke digoleki nganti ketemu.”

            Ora angel anggone Jaka Tingkir ngalahake kebo mau. Marga saka tumindake, Sultan Demak ngangkat Tingkir dadi Lurah Tamtama maneh.

            Kasektene Jaka Tingkir, ndadekake dheweke dadi bupati Pajang lan ganti jeneng dadi Adipati Hadiwijaya. Duwe bojo Ratu Mas Cempaka, putri saka Sultan Trenggana. Sawuse Sultan Trenggana seda ing taun 1546, putrane kang aran Sunan Prawoto ngganteni dadi ratu, ananging tiwas ing tangane Arya Penangsang kang isih kapetung sedulur saka Jipang. Aryo Penagsang uga mateni Pangeran Kalinyamat (putra mantu Sultan Trenggana kang dadi bupati Jepara).

            Arya Penangsang ngirim utusan kangggo mateni Hadiwijaya ing Pajang, Ananging tekan Pajang utusane Arya Penangsang malah diladeni kanthi becik lan diwenehi hadiah. Ratu Kalinyamat njaluk Hadiwijaya supaya mateni Arya Penangsang, Ananging merga isih ana gandheng sedulur Hadiwijaya rumangsa pakewuh yen mateni kanthi cara terang-terangan.

Ratu Kalinyamat      : “ Arya Panangsang kuwi wis kliwat wates. Nek dijarke apa ora marai cilaka kowe karo rakyatmu sing ana kene.”

Hadiwijaya               : “ Sakjane aku yo mikir kaya ngono, ananing nak aku nganti kanthi terang – terangan Arya Panangsang aku ora isa. Gelem ora gelem aku isih ana gandheng sedulur.”

Ratu Kalinyamat      : “ lha terus saiki kekarepanmu kaya apa? Kowe yo ora iso to nak tetep ngejarke ?’

Hadiwijaya               : “ Aku arep nganakake sayembara. Sapa kang bisa mateni Arya Penangsang, tanah Pati lan Mataram dadi duweke.

Mula dheweke nganakake sayembara. Ki Ageng Pemanahan lan Ki Panjawi melu sayembara mau. Lan kang bisa niwasake Arya Penangsang yaiku Ki Juru Martani (ipene Ki Ageng Pemanahan).

Sawuse prastawa ing taun 1549 kasebut, Ratu Kalinyamat menehake Keraton Demak marang Hadiwijaya. Pusate dipindah ing Pajang lan Hadiwijaya dadi ratu kang sepisanan.Sultan Hadiwijaya uga ngangkat Mas Manca dadi patih kanthi gelar Patih Mancanegara, banjur Mas Wila lan Ki Wuragil didadekake menteri kanthi pangkat ngabehi.

Ki Panjawi antuk hadiah tanah Pati kanthi gelar Ki Ageng Pati. Ananging Ki Ageng Pemanahan isih nunggu merga Sultan Hadiwijaya ora age-age menehake tanah Mataram. Nganti taun 1556, tanah Mataram isih ditahan dening Hadiwijaya. Ki Ageng Pemanahan pakewuh arep jaluk marang Hadiwijaya. Sunan Kalijaga kang ngerti kahanan mau, coba nengahi. Alesane Hadiwijaya ngenani hadiah tanah Mataram iku, amerga dheweke was sumelang krungu ramalane Sunan Prapen yen ing Mataram arep lair keraton kang bakale ngasorake Pajang.

Sunan Kalijaga mbujuk Hadiwijaya supaya netepi ing janji. Lan Pemanahan uga wajib sumpah prasetya mring Pajang. Ki Ageng Pemanahan jejuluk Ki Ageng Mataram, lan wajib ngadep mring Pajang.

Ki Ageng Pemanahan peputra Sutawijaya, kang ngganteni dheweke sawuse seda. Mataram ing tangane Sutawijaya saya makmur. Ananging Sutawijaya ora gelem menehi laporan uga ora gelem bayar pajek mring Pajang. Ing taun1582 Raden Pabelan (ponakane Sutawijaya) gawe geger ing taman kaputren Sekar Kedaton( anakke Hadiwijaya), Pabelan diukum pati, lan ramane kang aran Tumenggung Mayang disingkirke menyang Semarang. Ibune Pabelan (adhi saka Sutawijaya) njaluk pitulungan marang kangmase. Sutawijaya ngirim utusan supaya bisa nylametake Tumengggung Mayang saka paukuman. Tumindake Sutawijaya dianggep luuput dening Hadiwijaya, banjur Pajang nyerbu Mataram. Perang mau dimenangake dening pasukan Mataram. Sawuse kalah perang, Hadiwijaya kondur neng Pajang, nandang gerah, banjur seda lan disarekake ana ing Desa Butuh, Sragen.

Ana ing kraton, Lurah Ganjur langsung sungkem marang Sultan Demak lan nyuwun ngapura. Nanging Sultan Demak ngendika yen piyambake kesengsem karo Jaka Tingkir, lan ngangkat Jaka Tingkir dadi lurah prajurit pratama.

Ing sawijine dina, Sultan Demak perlu nambah 400 prajurit tamtama. Calon-calon lurah mau kudu wong sing kuwat, lan sigap. Ing pendapa Kraton Demak dibuka lamaran kango ndaftar prajurit tamtama. Salah sijine kang ndaftar yaiku Dadungawu. Dheweke jejaka saka desa sacedhake Kraton Demak. nPraupane medeni, kumisi dawa, kurang tata krama, lan suba sita. Nanging Dadungawu ing desane terkenal dadi uwong kang kebal marang kabeh jenise gegaman, lan uwong kang sakti mandraguna.

Meruhi Dadungawu kang duweni sipat kang kaya ngono, Jaka Tingkir krasa ora seneng. Terus Jaka Tingkir nantang Dadungawu. Karo Jaka Tingkir, Dadungawu diuji nganggo sada kang ditujes karo godhong suruh. Ana ing tantangan mau, Dadung awu kalah lan dadi patine.

Sultan Demak kang mireng kabar mau nesu, geneya uwong kang ora salah kok dipateni. Jaka Tingkir kang rumamgsa salah, budhal saka Demak lan ngumbara saparan- paran. Jaka Tingkir tekan ing Desa Butuh lan maguru marang Ki Ageng Butuh. Sawise ilmu kang diduweni karo Ki Ageng Butuh wis diajarake kabeh marang Jaka Tingkir, dheweke didhawuhi supaya bali ngabdi marang Demak.

Ing alun-alun Kraton Demak ana kedadeyan kang medeni. Yaiku ana kebo kang lagi ngamuk ora ana prajurit apa dene uwong biyasa kang bisa ngalahake kebo mau. Sultan kang mirsani yen Jaka Tingkir ana ing pingir alun-alun, ngutus marang prajurite supaya mrentah marang Jaka Tingkir dikon ngalahake kebo mau. Jaka tingkir kang wis duweni ilmu kang akeh saka Ki Ageng Butuh, langsung maju ing tengah alun- alun lan dheweke gampang wae anggone ngalahake kebo mau.

Sultan Demak kang mirsani sekabehane, langsung dhawuhi Jaka Tingkir supaya sowan. Ana ing Kraton Demak, jawab, pungkasane Jaka Tingkir dadi putra mantune Sultan Demak.

Sultan Demak : Jaka Tingkir, aku wis ngerti kabeh kang mbok lakoni ing Demak iki..

Jaka Tingkir     : Pangapunten Sultan, kula namung njagi menapa ingkang sampun dados kewajiban kula.

Sultan Demak : Kabeh salahmu wes tak ngapurani. Saiki kowe tak angkat dadi lurah prajurit tamtama.

Jaka Tingkir     : Maturnuwun sanget Sultan. Kula bakal ngowahi sedaya sikap kula sing ala lan dados lurah ingkang apik sarta tanggungjawab.