KUTUK LAN KUTHUK

Nalika kula tasih kelas sekawan SD, antawisipun umur sanga dumugi sedasa taun. Griya kula wonten ing dhaerah Gondhang, Sragen, caket kaliyan salah satunggaling peken. Sanajan agengipun boten sepintena, ananging peken menika ngemot sedaya barang pokok dumugi barang ingkang langka ing peken-peken sanesipun. Janganan dhaerah pesisir kados ta kangkung dumugi janganan gunung kados ta loncang ugi wonten. Semanten ugi babagan kewan. Peken menika sadeyan trewelu dumugi iwak laut. Boten mokal menawi peken menika boten nate sepi. Peken menika namung bukak ing legi kaliyan wage kemawon, dados boten saben dinten bikakipun.

Wonten ing sawijining dinten, inggih menika dinten minggu wage, kula kaliyan kanca-kanca dolan menyang peken saperlu tumbas kuthuk ingkang sampun dipuncet warna-warni kangge dolanan ten lapangan sekolahan. Kula, Adhit, kaliyan Roni tumbas kuthuk ten Pak Ngadiman. Kula milih kuthuk ingkang warna abrit, amargi benten piyambak kaliyan sanes-sanesipun. Nalika badhe wangsul saking peken kuthuk kula ucul, lajeng mlajeng ten blok ingkang sadeyan iwak. Kula lan kanca-kanca midar-mider madosi kuthuk warni abrit, lajeng kula nyuwun pirsa kaliyan salah satunggaling bakul iwak, “Pak, tang mriki wonten kutuk menapa boten?” “Oh, enten dhik. Sik tak bungkusne,” wangsulanipun bapak wau. Kula radi kaget menawi krungu tembung “Tak bungkusne”. Boten dangu pak bakul iwak maringi kula setunggal plastik iwak, lajeng ngendikan “Iki dhik kutuke. Sekilo patangpuluh lima ewu ya”. Lah dala. Kula kaget. Kula nembe ngertos anak pitik nyebatipun kuthuk menawi kula nyebat kutuk, kula bakal angsal setunggal kresek iwak kangge dipun goreng.

MITONI

Upacara mi­to­ni menika dipunlampahi de­ning tiyang Ja­wi, mli­gi­nipun na­li­ka wa­ni­ta nembe ngan­dhut ingkang ka­pis­anan utawi mbo­bot putra kapisan. Tembung mitoni asalipun saking tembung pitu, pramila upacara mitoni dipunadani na­li­ka umur kan­dhu­tan sampun ngan­cik pi­tung sa­si. Wondene uba­ram­pe kangge sla­me­tanipun inggih menika se­kul janganan, tumpeng, je­nang ab­rit, lan ja­jan pa­sar. Uba­ram­pe sanesipun awu­jud ji­nis kem­bang-kembangan lan jarik pitung iji. Miturut tiyang Jawi, tata cara ingkang ba­ku wonten ing salebeting upa­ca­ra mi­to­ni inggih menika si­ram­an lan gan­tos nyamping ngan­tos ka­ping pi­tu.

Ing acara si­ram­an, dipuncawisaken bokor utawi wadhah toya ingkang sampun dipuncampuri kem­bang se­tam­an. Toya ingkang sampun di­puncampuri kem­bang se­tam­an menika kagem si­ram­an dening wa­ni­ta ingkang nembe ngan­dhut. Lajeng anggenipun nyiram dipunsidhuk ngagem ba­thok ut­awi si­wur. Si­ram­an menika dipunpandhegani dening dhu­kun, wondene ingkang nyiram inggih menika para sesepuh cacahipun pitu.

Sasampunipun si­ram­an lajeng di­punube­di let­rek ut­awi ka­in ja­rik ingkang log­ro sar­ta dipunagemi sa­buk sa­king god­hong te­bu tu­lak. Ing sa­lebeting let­rek menika dipunlebetaken cengkir gadhing. Sa­lajengipun sa­buk wau dipunkethok ngang­ge ke­ris lan mecah cengkir gadhing ingkang dipunlampahi dening calon bapak saking bayi ingkang dipunandhut.

Lajeng wa­ni­ta kang ngan­dhut jumeneng ing tritisan. Ing pa­pan menika sampun dipuncawisaken sin­jang lan kem­ben ca­cah pi­tu. Salajengipun dhukunipun nganggekaken ja­rik menika setunggal mba­ka setunggal. Ram­pung ngang­ge setunggal langsung dipun­ucu­li, lajeng dipun­agemaken ma­lih jarik sanesipun. Kados makaten ngan­tos ka­ping enem lan pa­ra pi­ni­se­puh mes­thi ngendika de­reng pa­tut. Wondene anggenipun ngagem jarik ingkang pungkasan, pa­ra pi­ni­se­puh sami ngendika sampun pa­tut.

SEDHEKAH LAUT

Sedhekah Laut kalebet salah satunggaling tradhisi budaya Jawi ingkang mujudaken raos syukur dhumateng Gusti Kang Mahaagung, awit kita sampun dipunparingi asil laut ingkang cacahipun boten sakedhik. Pramila supados kita boten supe kaliyan peparingipun Gusti, saengga dipunwontenaken adicara Sedhekah Laut.

Adicara Sedhekah Laut menika dipunwiwiti kanthi arak-arakan utawi kirab, ingkang dipunarak inggih menika jolen ingkang cacahipun wonten wolu, ugi endhas sapi utawi endhas kebo minangka salah satunggalipun sesaji. Jolen lan endhas kebo menika dipunlebetaken ing tandhu saperlu dipunkirab saking pendhapa Kabupaten Cilacap tumuju pante Teluk Penyu, lajeng dipunbekta dhateng Pulo Mejeti kangge dipunlarung ing samudra.

Kirab jolen menika dipuniringi dening sapasang tiyang estri ingkang nitih jaran, barisan prajurit ingkang mbekta tombak, barisan umbul-umbul, putri dhomas cacahipun sekawan welas, putri pangiring cacahipun sekawan welas, prajurit ingkang mbekta jolen, lan kreta kencana titihanipun bupati Cilacap sekaliyan garwa sarta para pejabat sanesipun.

Adicara Sedhekah Laut menika ngantos samangke taksih dipunwontenaken dening masyarakat Jawi, mliginipun wonten ing Cilacap menika. Sedhekah Laut ugi kalebet salah satunggaling budaya Jawi, saengga kita sedaya kedah nguri-uri supados upacara adat menika boten kagusur dening kamajuaning jaman.

BANJARNEGARA

Carita iki kawiwitan nalika perang Diponegoro, yaiku perange Indonesia mungsuh Walanda. Nalika semana Indonesia isih awujud kerajaan-kerajaan kayata kerajaan Tarumanegara, Samudera Pasai, Mataram lan sak panunggalane. Nalika perang Diponegoro kababar akeh para prajurit, tumenggung, kawula lan liya-liyane kang budhal perang. Semono uga R.Tumenggung Dipoyudi IV, salah siwijining Tumenggung ing Mataram uga budhal ing paprangan. Senadyan abot, nanging dheweke kudu bisa ninggalake kaluargane kang ditresnani banget, iki saderma kanggo kapentingan Negara.

                 Sadurunge paprangan kawiwitan Raja, Tumenggung, lan para panasehat Raja nganakake Pasewakan Agung saperlu kanggo ngrembug babagan perang. Ana Pasewakan Agung Raja ngutus R.Tumenggung Dipoyudo IV supaya mimpin paprangan, banjur menehi keris kang sekti mandraguna. Ana kana Raja uga dhawuh marang R.Tumenggung Dipoyudo IV, “Aja pisan-pisan sliramu lan wadyabalamu (prajuritmu) ngadohi benteng pertahanane dhewe amarga bisa cilaka dadine.” Mangkana dhawuhe Raja. Pasewakan Agung ditutup.

                 Kabeh padha ngerti tugase dhewe-dhewe. Ora nganti suwe R. Tumenggung lan wadyabalane wis kumpul dadi siji ing alun-alun saperlu nyiapake paprangan. Ana pasukan kang nggawa parang, pedhang, panah lan gaman liyane kabeh dadi siji nyawiji ing paprangan, aba-aba muni, paprangan kawiwitan sorak-sorak para prajurit, suwara pedhang, panah, lan bedhil dadi siji thar…..thor……thar….thor. Akeh prajurit Mataram kang mati muspra amarga nglanggar dhawuhe Sang Raja yaiku ngliwati benteng pertahanan. Paprangan sansaya rame, para prajurit akeh kang tumiba amarga kena gamane Walanda. Samparane R. Tumenggung Dipoyudo IV uga kena gamane Walanda. Ora nganti suwe ana mburine R.Tumenggung Dipoyudo IV ana salah siwijining prajurit saka Walanda kang ngamang-ngamang pedhang nanging tujune R. Tumenggung Dipoyudo IV bisa nylametake awake yaiku mlumpat saka jaran kang ditunggangi. Ngengingi kahanan kaya mangkono R.Tumenggung langsung mburu prajurit kuwi banjur dipateni.

                 Wusana paprangan rampung walanda bisa dikalahake, Mataram oleh kamenangan. Sawise paprangan rampung R. Tumenggung sakwadyabala uga para petinggi-petinggi. Walanda sing dicekel banjur digawa bali menyang kerajaan Mataram R. Tumenggung banjur sowan dhateng kanjeng Gusti Mataram, matur menawa Walanda bisa dikalahake. Ora liya kejaba bungah ngengengi kahanan mangkono. Kanggo balas jasa marang R. Tumenggung Dipoyudo IV, dheweke diangkat dadi Bupati Banjarnegara adhedhasar Resolutie Governoer General Buitenzorg tanggal 22 agustus 1831 nomor I supaya ngisi jabatan Bupati Banjar kang wis dibusak utawa diapus setatuse kanthi panggonan ing Banjarmangu, banjur dikenal kanthi sebutan Banjar watu lembu. Sawise diangkat dadi Bupati R.Tumenggung kondur ing daleme, ibune kaget banget mirsani anake bali. R. Tumenggung matur yen dheweke wis diangkat dadi bupati.

                 Banjur para Walanda kang dicekel dikunjara dadi tahanane Mataram. Dadi Bupati ora gampang tumrape R. Tumenggung Dipoyudo IV, dheweke bingung, dheweke kudu bisa nata, ngatur dhaerahe dadi dhaerah kang subur lan makmur. Akeh banget alangane salah sijine yaiku mbludage Kali Serayu kang dadi kendhala angele rerembugan iki dirasakake dadi beban kanggo bupati nalika kudu ngrawuhi Pasewakan Agung ing kasunan Surakarta. Kanggo ngatasi perkara kuwi R. Tumenggung Dipoyudo IV nggawe kaputusan yaiku mindhahake ibukota kabupaten ing sisih kidule Kali Serayu.

                 R.Tumenggung banjur nggoleki dhaerah kang apik kanthi mangembara. Ing tengahing pangumbarane dheweke dicegat bagal nanging dhasare wong pinter geluta karo sapa wae mesthi menange. Ora mung semono ing tengah alas R. Tumenggung uga ketemu wong wadon ayu banget ngrayu supaya ora usah nggoleki dhaerah maneh, luwih becik urip ing tengahing alas kono karo dheweke, sing sejatine iku iblis. R. Tumenggung mung mesem ngguyu. Banjur teka mbah-mbah kang nuduhake yen sisih alas kana ana dhaerah kang apik nanging kanyata dhaerah mau amung jurang. Ing kana R. Tumenggung banjur nyekel ula gedhe, ula iku ngomong “Aku aja dipeteni Den.” Dheweke banjur ngeculake ula mau. Pungkasan R. Tumenggung nemokake dhaerah anyar, kaanane dhaerah sing anyar iku wujude sawah-sawah kang amba kanthi pereng-pereng kang medeni. Panggonan sing isih sawahe (Banjar) iku digawe ibukota kabupaten (Negara) sing anyar sahengga dhaerah iki kasebut dadi Banjarnegara (Banjar: Sawah, Negara: Kota).

KIDANG KENCANA

Prabu Ramawijaya sekaliyan karo garwane yaiku Dewi Sinta, lan rayinipun, Raden Lesmana tindak badhe lelana sajroning alas Dhandhaka. Dumugi ing wana Dhandhaka, tetiganipun kapanggih Prabu Rahwana,  ingkang kepincut kalih Dewi Shinta. Kangge mujudake kepenginane, Rahwana ngutus salah satunggal raseksa naminipun Marica malih rupa dados kidang kencana, supados saged nyulik Dewi Shinta. Marica menika inggih rayinipun Prabu Rahwana kang nggadhahi watak ala. Marica ingkang asipat raseksa wewah wujud dados kidang kencana, kidang elok ing warni asisik emas, endah ngelam-elami, ngengreng merak ati.

Lajeng Kidang Kencana wira-wiri sacelaking papan dunungipun tiyang tetiga. Dewi Shinta sumerep wonten kidang ingkang elok ing warni, lajeng nyuwun Rama supados nyepengaken kewan ingkang ngelam-elami lan gawe manah kepincut.

“Dhuh Raden, pangayoming jiwa - raga kula. Ing sangajenging netra wonten kidang kencana ingkang elok ing warni. Inggih nembe sapisan menika kula sumerep wujuding kidang ingkan gulesipun kencana. Mendah senenging manahing salebeting wana ingkang bawera menika,” aturipun DewiShinta.

“Tresnanipun kakang marang sliramu tanpa pepindhan. Labuh tresnaku marang sliramu, saiki uga bakal dakwujudake pepenginanmu. Kidang kokkarepake bakal dakcekel. Mula lilanana pun kakang linggar saka pakuwon,” ngendikanipun Raden Rama dhumateng garwa.

Lajeng kidang kencana dipun tut wingking dening Rama. Kidang nebih, nanging Rama ngetut malih. Kidang mlayu saya tebih, lan ndadosaken Raden Rama sudaka sabaranipun. Raden Rama lajeng menthang gendhewang lepasaken jemparing. Kidang kapanah, kenging cumeprot. Kidang kasil kapanah lan malih rupa dados raseksa. Salajengipun Rama perang tandhing kalih raseksa wau.Raseksa ingkang sampun njelma dados kidang kencana menika kasil dipun perjaya Rama ngangge panahipun.